خلیل بن احمد فراهیدی

فرهنگ‌نویسی مسلمان خلیل بن احمد فراهیدی
مجسمهٔ فراهیدی در بصره
عنوان	خلیل بن احمد فراهیدی
متولد	۱۱۰ هـ. ق/۷۱۸ م عمان
درگذشته	۱۷۵ هـ. ق/۷۹۱ م بصره
علاقه اصلی	فرهنگ‌نویسی، متن‌شناسی
ایده معروف	Harakat، علم عروض
اثر معروف	Kitab al-'Ayn
تأثیرگیرندگان ابوعمرو بصری
متأثر از سیبویه، اصمعی، راغب اصفهانی

خلیل بن احمد بن عمرو بن تمیم فراهیدی اَزْدی (۹۶ یا ۱۰۰ هـ.ق–۱۷۵ هـ.ق) زبان‌شناس و از جمله برجسته‌ترین پژوهشگران فقه‌اللغهٔ عربی (زبان‌شناسی زبان عربی) است که به پژوهش‌هایی درزمینهٔ تصحیح نظام نوشتاری عربی، فرهنگ‌نویسی و عروض (وزن شعر) پرداخته‌است.

خاستگاه

خلیل متولد شهر بصره است. برخی او را از اهالی یمن و از قبیلهٔ «أزْد» دانسته‌اند.

پژوهش‌ها

خلیل بن احمد، سال‌ها به تدریس عروض عربی مشغول بود، و گفته می‌شود که رساله‌ای به نام العروض نیز تدوین کرده‌است (گرچه برخی احتمال می‌دهند که پژوهش‌های او درزمینهٔ عروض فقط به‌شکل شفاهی بوده‌است). او به بررسی و طبقه‌بندی اوزان شعر عرب پرداخت. پیش از او علم عروض درمیان اعراب سابقه‌ای نداشته‌است مذهب خلیل شیعه بود.

پژوهش دیگر او، که در کتاب العین تدوین شده‌است، به نگارش واژگان عربی اختصاص دارد. او در این کتاب، کلمات عربی را بر اساس «مخارج حروف» (و نه بر اساس ترتیب الفبا) مرتب کرده‌است.

خلیل بن احمد در رسالهٔ النَقط و الشَکل، به قواعد واج‌شناسی و آواشناسی می‌پردازد یا به‌طور مشخص نویسه‌هایی را برای نشان دادن واکه‌های بلند که تا پیش از آن در خط عربی هیچ نمودی نداشتند، ابداع می‌کند.

اگرچه شاید پژوهش‌های خلیل بن احمد الهام‌گرفته از مطالعات دانشمندان هندی (مثل پانینی) درزمینهٔ زبان بوده‌باشد، ولی دلیلی بر اثبات این مدعا ارائه نشده‌است.

آثار

• العروض
• لغت‌نامهٔ العین (کتاب)
• رساله النقط و الشکل

پیوند به بیرون

• فرزانه، بابک (۱۳۹۸). «خلیل بن احمد». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۲۲. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. بایگانی‌شده از روی نسخهٔ اصلی، تاریخ بازبینی: ۱۳ بهمن ۱۴۰۲.
• The Al Khalil bin Ahmed Al Farahidi Center at the University of Nizwa
• The Tajdīd Online Forum for Facilitating Arabic Studies مُنتَدَی التَّجْدیدِ: المِنْـبَـرُ الإلکترونیُّ لِتَیْسِیرِ الدِّراساتِ العربـیَّةِ